Лъэгъо нэф пхырищыгъ.

Лъэгъо нэф пхырищыгъ.

Мы мазэм к1элэегъэджэ ц1эры1оу ык1и ш1эныгъэлэжь инэу Даур Хьазрэт къызыхъугъэр илъэси 110-рэ мэхъу.

Даур Хьазрэт 1912-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм и 15-м къуаджэу Адэмые къыщыхъугъ. 1927-рэ илъэсым къоджэ еджап1эр къызеухым  Краснодар  дэтыгъэ еджэп1э интернатым щеджагъ. 1931-рэ илъэсым Краснодар дэтыгъэ к1элэегъэджэ институтым иадыгэ къутамэ ч1эхьэ ык1и 1934-рэ илъэсым ар къеухы. А лъэхъаным Краснодар Хьазрэт щыдеджагъэх  усак1оу Пэрэныкъо Мурат, тхак1оу Кэстэнэ Дмитрий. Еджэным  ыуж к1элэегъаджэу Улапэ илъэсибл еджап1эм, ет1анэ Пэнэжьыкъуае  гурыт еджап1эм ипащэу 1оф ащеш1э.

Хэтк1и нафэ, ук1элэегъэджэныр сыдигъок1и 1оф псынк1агъоп, ау ащ нахь къиныжь гъэсэныгъэ – п1уныгъэм и1офыгъо хьылъэхэм язэш1охынк1э апэрэ егъэжьак1оу ущытыныр. Къиныгъ 1930-рэ илъэсхэм апшъэрэ гъэсэныгъэр апэу зэбгъэгъотыныр. Зигъот мэк1э к1элэ куп зэхэугъоягъэу зэдеджэщтыгъэх. Ащыгъыни, ашхыни я1агъэп, ау гъэсэныгъэм игъогоу зытеуцуагъэхэм л1ыгъэ ахэлъэу рык1уагъэх. Сэмэркъэур къябэк1эу, гуфэбэныгъэ зэдыря1эу зэрэзэхэтыгъэхэр игукъэк1ыжьхэу  Хьазрэт бэрэ къы1отэжьыщтыгъэх.

К1элэегъэджэ ныбжьык1эм и1офш1эн  нэмыц техак1охэу тихэгъэгу къытебэнагъэхэм зэпагъэу. Хэгъэгу зэошхор къызежьэгъэ апэрэ илъэсым къыщыублагъэу аухыфэ нэс ар дзэм хэтыгъ, ихэгъэгу зэмыблэжьэу къыухъумагъ. Заом л1ыгъэу щызэрихьагъэм ишыхьат «Жъогъо Плъыжьым» иорден, «Хэгъэгу заом» иорденэу я 2-рэ степень зи1эр, медалэу «Германием зэрэтек1уагъэм пай» зыфи1охэрэр ык1и нэмык1 медальхэу  къыфагъэшъошагъэхэр. 1942-рэ  илъэсым мэкъуогъум щегъэжьагъэу заор аухыфэ дивизионнэ штабым ипартийнэ организацие исекретарэу щытыгъ. Воронеж хэкум, Украинэм, Чехословакием яшъхьафитныгъэ фэзэуагъ. Капитаныц1эр и1эу 1946-рэ илъэсым дзэ къулыкъум къыхэк1ыжьыгъ. Ежь къызэри1отэжьыщтыгъэмк1э,  аужрэ илъэсыр анахь къиныжьыгъ: Западнэ Украинэм Бандерэ иц1ыфхэр пхъашэу  къапэуцужьыщтыгъэх ык1и  ащ  ц1ыфыбэ хэк1одэжьыгъагъ. Заом ихьылъэ икъоу зыпэк1эк1ыгъэ ц1ыфыгъ  Даур Хьазрэт. Ары зык1и1огъагъэр: «Тэ, ветеранхэм,  заор зыфэдэр тыушэтыгъэ. Ащ тхьамык1агъо щэхъу къыхьрэп. Мамырныгъэм идэхагъэ икъу фэдизэу къызгурэ1ошъ ары огур сыдигъуи къэбзэнэу сызык1ыфаер».

Зэо ужым ш1у ылъэгъурэ и1офш1эн Даур Хьазрэт фежьэжьы. Адыгэ к1элэегъэджэ училищэм 1946-рэ илъэсым ипащэу агъак1о, 1948-рэ илъэсым исполкомым гъэсэныгъэмк1э иотдел и1эшъхьэтетэу илъэс пчъагъэрэ 1оф щеш1э. Ащ  ыуж адыгэ хэку тедзап1эм редакторэу щэлажьэ. Хьазрэт   гурыт еджап1эхэм апае тхылъ ык1и статья зэфэшъхьафхэр етхых, программэхэм язэхэгъэуцон  1оф деш1э. Иш1эныгъэ, егъэджэным ык1и иобщественнэ 1офш1эн анахьэу зыкъызщи1этыгъэр Адыгэ къэралыгъо к1элэегъэджэ институтыр ары. 1951-м щегъэжьагъэу 1990-рэ илъэсым нэс Адыгэ к1элэегъэджэ институтым, ет1анэ университетым щырегъаджэх. 1957-м щыублагъэу адыгабзэмрэ литературэмрэ якафедрэ и1эшъхьэтетэу илъэс 15 1оф еш1э. А 1энат1эр ыгъэцак1эзэ, Хьазрэт кафедрэм и1офш1эн зыкъызэригъэ1этыщтым,  ащ адыгабзэмрэ литературэмрэ янаучнэ 1офыгъохэр тилъэхъан къыгъэуцурэ пшъэрылъхэм ялъытыгъэу зэрэхъунхэм, научнэ кадрэхэр гъэхьазэрыгъэнхэм мыпшъыжьэу адэлэжьагъ.

Къиныгъ 1950-рэ илъэсхэм адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэ яапшъэрэ гъэсэныгъэр зыщагъотрэ къутамэр к1элэегъэджэ институтым щызэхищэ зэхъум. Къиныгъ адыгабзэм ехьыл1эгъэ методикэ наукэм ылъапсэ ыгъэт1ылъы зэхъум. Къиныгъ адыгабзэмк1э еджэп1э программэхэмрэ егъэджэн-методикэ литературэмрэ лъэхъанык1эхэм адиштэу ыгъэпсыхэ зэхъум, ау Хьазрэт гъогу хьылъэу зытехьагъэм дэмыхэу рык1уагъ. Зышъхьамысыжьэу, ыш1эщтымк1э къогъанэ имы1эу лэжьагъэ.

Адыгэ кафедрэм и1офш1эн к1элэеджак1омэ яегъэджэн епхыгъэ шъыпкъэу гъэпсыгъэным к1оч1абэрэ охътабэрэ тыригъэк1одагъ. Методикэ 1эпы1эгъухэу к1элэегъаджэхэм аригъэгъотхэрэр ш1ык1э зэфэшъхьафхэмк1э алъигъэ1эсыщтыгъэ: к1элэегъаджэхэм а1ук1эщтыгъ, кафедрэм изэхэсыгъохэр еджап1эмэ ащызэхищэщтыгъэ,  к1элэегъаджэхэм яш1эныгъэ зыщыхагъахъорэ институтым лекциехэм къыщяджэщтыгъэ. Ащ дак1оу хэкум адыгабзэм ехьыл1эгъэ егъэджэн - методикэ 1офышхоу илъэсипш1 пчъагъэхэм къак1оц1 щызэрахьагъэм ар ик1эщак1оу къыхьыгъ. Я 4-8-рэ классхэм апае адыгабзэмк1э программэхэмрэ учебникхэмрэ зэхэзгъэуцохэрэм пэщэныгъэ адызэрихьагъ, егъэджэн  1эпы1эгъоу къыдигъэк1ыгъэри мак1эп.

Даур Хьазрэт к1элэегъэджэ - методист къодыягъэп, ар зэлъаш1эрэ  ш1эныгъэлэжь - ушэтак1оуи щытыгъ. Ащ итхылъэу «Адыгабзэр гурыт еджап1эм зэрэщябгъэк1ущтым иметодик» зыфи1оу 1972-рэ илъэсым ят1онэрэ тедзэгъоу къыхаутыжьыгъэр джы къызнэсыгъэми  апшъэрэ еджап1эм щагъэфедэ, адыгабзэм иметодикэ наукэ уцунымк1э мыр егъэжьап1э хъугъэ. Мы  1офш1агъэр я1эпы1эгъоу непэ егъэджэным ямыш1ык1э технологияк1эу къыхэхьагъэхэр  к1элэегъаджэхэм агъэфедэх.

Адыгабзэм илексикэ ык1и анахьэу исинтаксис яхьыл1эгъэ 1офыгъохэм язэхэфыни  Хьазрэт  и1ахьышхо хилъхьагъ. 1офыгъо зэфэшъхьафхэр къызщи1этрэ ык1и къызщызэхифрэ  статьяхэр ытхыгъэх.

Ростов ык1и нэмык1 региональнэ  сессиехэм ренэу ахэлажьэщтыгъ. 1986-рэ илъэсым «Адагабзэм игущы1эзэгъусэхэр» зыфи1орэ тхылъэу къыдигъэк1ыгъэм адыгэ гущы1эзэгъусэхэм яграмматикэ нэшэнэ гъэпсык1эхэм игъэк1отыгъэу къащытегущы1агъ. Ар к1элэегъаджэхэмк1и, ш1эныгъэлэжьхэмк1и, студентхэмк1и 1эрыфэгъоу щыт.

1оф къиныр зэк1эми афагъэшъуашэрэп, зэк1эми  апшъэ ралъхьажьырэп. Ар пфызэш1ок1ыныр насыпыгъ ык1и щытхъугъ. Насыпыш1уагъ Даур Хьарэт. Унэгъо дахи ыш1агъ. Ыпхъуит1урэ ыкъорэ апшъэрэ гъэсэныгъэхэр аригъэгъотыгъ. Ыпхъоу Цыпленкэ Людмилэ илъэс пчъагъэрэ тиуниверситет щылэжьагъ. Зэк1эми зэлъаш1эрэ ш1эныгъэлэжь, икъарыуи, иш1эныгъи  шъхьамысыжьэу, пшъы зыфа1орэр ымыш1эу илъэситфым къыддэлэжьагъ.

Даур Хьазрэт ищытхъуи а1уагъ, ифэшъошэ уаси и1офш1эн фаш1ыгъ. Гъэсэныгъэм ык1и педагогикэ кадрэхэм ягъэхьазырын гъэхъагъэу ащиш1ыгъэхэм  апае ащ орденэу «Знак почета», медалэу «1офш1эным иветеран»  зыфи1охэрэр къыфагъэшъошагъ, СССР-м народнэ гъэсэныгъэмк1э иотличникыц1эр къыфагъэшъошагъ. Джащ фэд, лъэхъан зэфэшъхьафхэм ар народнэ депутатхэм я Адыгэ хэку ык1и Мыекъуапэ къэлэ Советым идепутатэу щытыгъ.

Даур Хьазрэт педагогикэмк1э гъогушхо къык1угъ. А уахътэм къык1оц1 мак1эп ащ гъэсэныгъэм игъогу тырищагъэр. Ахэмэ к1элэегъаджэхэмрэ гъэсэныгъэм инэмык1рэ 1офыш1эхэмрэ ямызакъоу, ш1эныгъэлэжьхэри, журналистхэри, тхак1охэри, къэралыгъо 1офыш1эхэри къахэк1ыгъэх. Ежь ригъэджагъэхэу наукэ зэфэшъхьафхэмк1э кандидат ык1и доктор хъугъэхэу 1оф дэзыш1эжьыгъэхэри мак1эп.

     Даур Хьазрэт тэри тыригъэджагъ, ащ епхыгъэу бэ гум къэк1ыжьрэр. Хьазрэт сыдигъуи ц1ыф нэгуш1уагъ, гукъэбзагъ, гуш1убзыу зыфа1орэм фэдагъ. Зэк1эмэ апэ ибгъэуцон фаер иц1ыфыш1угъ. Студентхэр ш1у ылъэгъущтыгъэ. Анахьэу гум къэк1ыжьрэр игуш1уак1, узилъэгъук1э ыгу къыде1эу, ишъыпкъэу, ынэмэ нурэр къак1ихэу къыпщыгуш1ук1ыщтыгъэ, к1элэегъаджэмк1э ащ фэдэ гуш1уак1эм мэхьанэшхо и1, узхахьэрэмэ ш1улъэгъу афыуимы1эу 1оф ш1эгъуае.

Илъэс гукъаоу, 1997-м иаужрэ мазэр къехьафэк1э, зэрэсымэджэ дэйзэ, Хьазрэт икъэлэм 1эк1элъыгъ, и1офыгъохэм ягумэк1хэм ахэтыгъ.

Даур Хьазрэт къызыхъугъэр илъэси 110-рэ хъугъэ. Ащ щыщэу илъэс 50-м  ехъурэр ныбжьык1эхэм яп1ун, ягъэсэн пэ1ухьагъэми, исэнэхьат ш1улъэгъоу фыри1эм зэгорэми къыщык1агъэп. Егъэджэнымк1и, ш1эныгъэ-методикэ 1офэу ыш1агъэмк1и ар ренэу тищысэтехып1агъ, тиупч1эжьэгъугъ.

     Щы1эх ц1ыфхэр ядунай ахъожьмэ, ягугъуи ащ дэк1одыжьэу, ау щы1эх  ц1ыфмэ дахэк1э, дэгъук1э ягугъу бэрэ аш1ыжьэу. Даур Хьазрэт ахэм зэу ащыщ. Ц1ыфыгъэшхо зыхэлъэу, акъылыш1оу, 1ушэу, ш1урэ дахэрэ нэмык1 зыгу имылъэу ар щытыгъ.

     Тэри, ащ ригъэджагъэхэм ык1и 1оф дэзыш1агъэхэм, непэ игугъу дахэк1э тэш1ы, мык1одыжьын саугъэтэу ц1ыфхэм къахэнэжьыгъ.

                                АКъУ-м иадыгэ кафедрэ идоцентэу Шъхьэлэхъо Римм