ЩЫГЪЫНХЬЫЖЬЫНЫР. ГЪЭГУЩЫIЭР
Рубрика
Хабзэр - бзыпхъэ
Къызк1элъык1орэр..….номерым ит
ЩЫГЪЫНХЬЫЖЬЫНЫР. ГЪЭГУЩЫIЭР
Уасэр ахьэу, нэчыхьэр затхыхэкIэ нысэм ищыгъынхэр къахьыжьых. Ащ ехъулIэу унагъом Iанэ шыгъэ егъэхьазыры. Щыгъынхэр къэзыхьыжьыщтыгъэхэр ышыпхъу нахьыкIэрэ иныситIурэ (е унэкъощ, е анэш нысэхэр). Щыгъыным хэплъэнхэу, блэгъакIэхэр зэрагъэлъэгъунхэу, гъунэгъухэри Iахьылхэри къэзэрэугъоищтыгъэх. Нысэм ипхъуантэ къызэтырахыти, щыгъынхэр къэзыхьыжьыгъэмэ ащыщ нысэ горэ пхъуантэм кIэрыуцоти щыгъынхэр къыдихыхэзэ къекIолIагъэмэ аригъэлъэгъущтыгъэх. Ащ фэдэу щыгъынхэр изырызыгъоу джы къагъэлъэгъожьхэрэп. Щыгъынмэ ягъусэу цIыкIу-шъокIухэр зэрылъ мэтэ гъэкIэрэкIагъэ тыщым къырахэу хабзэ. Ар тыдэкIэ щыпсэурэ адыгэхэми агъэцакIэ. Лэгъунэм нысэр чIэсыфэкIэ пшъэшъэжъые ныбжьыкIэхэм матэм илъ цIыкIу-шъокIухэр афегощых. Пасэм Iэпэщысэхэу щыгъынмэ къыдахьыжьыщтыгъэмэ ахэлъыгъэх чысэ идагъэхэр, кIэпщыпсхэр, сыхьатылъэхэр. Лэгъунэм къихьэрэ пщыкъо кIэлэ-гъуалэмэ нысэм ахэр аритыщтыгъэх. Iахьыл пшъэшъэжъыемэ шъхьацхаблэхэр, пшъэдэлъхэр, сабын IэшIухэр афигощыщтыгъэх.
Щыгъынхэр къэзыхьыжьыгъэмэ непи дэлъхьажьхэр афашIых: дышъэхэкIхэр, ахъщ, унэгъо хьап-щыпмэ ащыщ – хэти фызэшIокIырэмкIэ, зыфэамалымкIэ хьакIэхэр агъашIох, алъытэх.
Ащ фэдэ хьакIэ зэпэгъокIыкIэхэр блэгъагъэр зыгъэпытэрэ нэшанэхэу адыгэ хабзэм елъытэх.
Нысэм ищыгъынхэр пасэм агощыщтыгъэх. НысапIэ иуцуагъэм пшъэшъэ щыгъынхэр къемыкIужьэу алъытэщтыгъэ. Нысэр тэрэзэу амыфапэу, тыщ унэм къызэрикIыгъэхэр щалъагъомэ, лIакъоу къызхэхьагъэхэм емыкIоу афалъэгъущтыгъэ. Тыжьын бгырыпхыр, тыжьын кIыIур, саер ары нысэм ищыгъынмэ ащыщэу къыфагъанэщтыгъэр.
Пасэм фэдэу нысэм ищыгъынхэр джы агощыжьхэрэп. Ежь ишIоигъоныгъэкIэ джэнэ зы-тIу ипщыпхъухэм аритэу мэхъу. Шъаор зыгъэшъэуагъэмэ щыгъынхэр арагъэхьэу хабзэ. Ау ар хэбзэ тамыгъэ къодыеу непэ агъэфедэ. НахьыбэмкIэ щыгъыным нэмысхэу нысэм къыфарагъэхьыжьы.
Адыгэ нысэщэ джэгум нысэм ятэ-янэхэр, иIахьыл-благъэхэр хэлажьэхэрэп. Хабзэм къызэрэдилъытэрэмкIэ, джэгум нысэм ылъэныкъокIэ нэбгырищ къырагъэблагъэрэр: нысэм ышыпхъу нахьыкI, ятэшым ипшъашъ, янэшым ипшъашъ. БлэгъакIэхэм кIэлитIурэ пшъэшъэ зытIурэ нысэм ышыпхъухэр къащэнэу агъакIох. Пшъашъэу къащэщтхэмкIэ нысэм еупчIыжьых. Нысэм иIахьыл пшъашъэхэм Iуагъэ адишIыгъагъэу щытмэ, ахэмэ ацIэ пшъэшъэхэщхэм ареIо; гъэгугъагъэ имыIэмэ, тыщым зытефэу ылъытэрэ пшъашъэхэр къегъакIох.
Нысэм ышыпхъухэм пасэм шыу хэшыпыкIыгъэхэр зигъусэ ку хъагъэкIэ алъагъакIощтыгъэх. Блэгъэ пшъашъэхэм нысэм ипщыпхъухэр апэгъокIхэти кум къыращэхыщтыгъэх, етIанэ нысэм илэгъунэ ращэщтыгъэх. Пшъашъэмэ лъэгъупэ зырахкIэ лэгъунэ Iанэ къафахьти пшъэшъэхэщхэри пщыпхъумэ ащыщхэри, нысэри ахэсэу агъашхэщтыгъэх. Джэгу утыкум ианахь плъапIэм блэгъэ пшъашъэхэр агъэуцущтыгъэх, анаIэ атырагъэтыщтыгъэ. Пчыхьэ джэгур заухкIэ пшъашъэхэр хьакIэ гъэшIуагъэхэм адагъэтIысхэти нысэщэ хъяр Iанэм щагъашхэщтыгъэх.
Щысыпэ зырахкIэ нысэм ышыпхъухэр ежь пшъашъэмэ ялъэIукIэ ащэжьыщтыгъэх. Нысэм ытыщ къикIыгъэ пшъашъэхэр чэщым щысынхэу къанэхэу хэбзагъэп.
Нысэщэ джэгу фэIо-фашIэхэм зы 1офыгъоу хэуцощтыгъэмэ ащыщыгъ тыщым нысэщэ шхыныр арагъэщэныр. КъызэрэтIуагъэу, мы хабзэри зыпкъ къикIыщтыгъэр нысэм янэ-ятэхэмрэ иIахьылхэмрэ джэгум зэрэхэмылажьэщтыгъэр арын фае.
Мэфищ е мэфибл джэгур заухкIэ нысакIэр пчэдыжьым ныомэ ахащэщтыгъэ. Ар зызэшIокIыхэкIэ нысэщэ шхын шIыгъакIэм ныщхэр, бахъсымэр рагъэгъусэти зэрагъафэщтыгъэ. Тыщым арагъащэщт шхыным нахь егугъущтыгъэх, зэкIэ джэгум щызэрахьагъэ шхыныгъохэм язырызыгъо унэкъощ е анэш нысэхэм апшъэ ралъхьати арагъащэщтыгъэ. ХабзэмкIэ нысэм ытыщхэм афэшъхьафэу ятэш анахьыжъхэмрэ янэшхэмрэ зэфэдэу IахьэкIэ агъэгуащэщтыгъэх: бгъуитIумкIи унэгъо тIурытIу е щырыщ. Нахьыбэр лыягъэкIэ алъытэщтыгъэ. Шхынэу тыщым ифэшъошагъэхэр: хьалыжъо пхъуант, тхъурбай, пэлъкъау ыкIи кIэнкIэ хьалыу мат, мэлы, бахъсымэ. Атэш-анэшхэм шхыныр матэу, IэшIу-IушIухэри зы матэу, ныщы зырыз ягъусэмэ игъуагъ. Ащ шIухьафтын щыгъыныпхъэу, цIыкIу-шъокIоу рагъэгъусэщтыгъэ.
Шхыныр къэзыщэхэрэр кIалэм яунэкъощ ыкIи янэш нысэхэр ары. Ащ хьакIэ Iанэ аIотэжьы икъунэу къафагъэхьазырыщтыгъ. НахьыбэмкIэ зэкIэ хьакIэхэр тыщым щагъашхэщтыгъэх, ау унагъо пэпчъ пхъуантэмрэ матэхэмрэ дэлъхьажь шIухьафтынхэр къарагъэгъусэжьыщтыгъэ.
Нысэщэ шхыныр къызфащэгъэ унагъохэм зэкIэ гъунэгъухэр агъэгуащэщтыгъэх, зэкIэми аIуагъафэщтыгъэ, шхыныр зыфахьрэ пэпчъ ныбжьыкIэхэм шIукIэ тхьэ афелъэIущтыгъэ. Мы хабзэм ыпкъ къикIэу нысэр зыщыщ чылэм, хьаблэм хъохъу насып тхьалъэIу бэу нысэщэ шхыным тыраIощтыгъэ.
КIэкIэу къэпIон хъумэ, нысэм ылъэныкъо къикIэу цIыфышъхьэр макIэу хэлажьэщтыгъэми, нысэщэ гъомылэм цIыфыбэ тыщымкIэ псэлъэ гуапэрэ шIуфэIо тхьалъэIурэ тырашIыкIыщтыгъэ.
Нысэщэ фэIо-фашIэхэм зы Iофыгъоу ахэхьэ гъэгущыIэр. Нысэу къыращыгъакIэр гуащэми, лIакъом щыщ ныохэми алъэхэхьэ, ау мыгущыIэ афишIыщтыгъэ. Ащ къыхэкIэу нысэщэ джэгум мэзэ зытIу зытекIыкIэ, шхын матэм щыгъыныпхъэ шIухьафтыным телъхьэхэр кIыгъоу тыщым къызэригъафэти гуащэм ыцIэкIэ нысэ укIытапкIэу аригъэхьыщтыгъэ. Ащ гъэгущыIэ раIо.
Джырэ лъэхъаным гъэгущыIэр нысэм ищыгъынхэм ягъусэу арагъэхьы хъугъэ. Ау гъэшIэгъоныр щыгъынми гъэгущыIэми нэбгырэ тIурытIу арагъэгъусэшъ зэкIыгъоу агъакIох. Ари непэрэ нысэщэ джэгур зэрагъэкIэкIырэ зекIуакIэу адыгэхэм къыздаштагъэмэ ащыщ.
Джыри къык1элъык1ощт
Хьакъунэ Эльз,
филологие ш1эныгъэхэмк1э кандидат