Нысащэр
Рубрика
Хабзэр - бзыпхъэ
Къызк1элъык1орэр..….номерым ит
Нысащэр
Джырэ лъэхъаным адыгэ щыIакIэр зэрэзэблэхъурэм диштэу нысэщэ хабзэхэри зэблэхъугъэх. Пшъашъэм ипIэлъэ тыгъорэ нысэр защэщт уахътэмрэ гъэкIэкIыгъэ хъугъэ. Ащ елъытыгъэу нысащэм хьагъо-шIагъоу пылъыгъэ пстэури джы гъэкIэкIыгъэу агъэцакIэ. Илъэс Iоф зыпылъыгъэ фэIо-фашIэхэр мэфэ зытIущкIэ зэшIуахых.
Пшъашъэмрэ кIалэмрэ пIалъэ зэфашIэу хабзэ. КIалэм гухэлъэу иIэр иныбджэгъу е иунэкъощмэ ащыщ горэм регъашIэшъ, янэ-ятэхэм афеIопщы. Пшъашъэми къыфэкIорэ псэлъыхъомэ ащыщэу теубытагъэ зыфишIырэм ны-тыхэм гу лъатэ. Пхъум къыхихыгъэм унагъор рыразэми, рымыразэми нысэм рырагъаIо.
Пшъашъэм инысэхэр, ышыпхъухэр е ипшъэшъэгъухэр иIэпыIэгъухэу ищыгъынхэм яупхъужьы, зэрэдэкIощт шъуашэр егъэхьазыры.
Шъузыщэ купым шыу 20-30, загъорэ шыуи 100-м нэсэу хэтыщтыгъэ. Фэе пстэури купым хагъахьэщтыгъэп. Хабзэр дэгъоу зышIэу, куп гъэдахэу, цыхьэ зыфашIырэр шъузыщэ купым пащэ фашIыщтыгъэ.
Пшъашъэм къыгъэнэфэгъэ пIалъэм рыгъуазэхэзэ шъузыщэхэр кIощтыгъэх. Купым ипащэ нэбгырэ зытIу игъусэу нысэр хьазырмэ къыращынэу унэм ихьэщтыгъэх. Пшъашъэм игъунэгъу, иIахьыл ныбжьыкIэхэм ау къодыеу шъузыщэ купыр къыдагъэкIыжьыщтыгъэп: шыу IапIэм щыщхэр зэпачыщтыгъэх, нысэщакIохэм ащыщхэр чъыгым рапхыщтыгъэх, япа1охэр къащахти тхылъып1э е хъэдэн па1охэр ащалъэщтыгъэх. Нысэщэ купым ягъусэхэр арагъэщэфыжьщтыгъэх. Ащ фэдэ «шхъухьэшIагъэхэр» сэмэркъэу чэфым иIэмэ-псымэщтыгъэх. ЛIэкъуитIур зэзыщэлIэрэ, благъэ зэфэзыш1ырэ амалхэм ахэр ащыщыгъэх. Сыд фэдиз пщыныжь къатралъхьагъэми шъузыщэхэр губжынхэ фитыгъэхэп.
Ащ фэдэ джэгукIэхэр джырэ нысащэмэ ахэлъыжьхэп.
Пэсэрэ нысэщэ джэгук1э хабзэмэ ащыщэу къахэнэжьыгъэр – нысэр зыращажьэкIэ – чылэм дамыгъэкIынхэу шъузыщэмэ ягъогу зэраубытрэр ары. АхъщэкIэ зыкъащэфыжьзэ, машинэхэм шъхьафит зашIыжьы.
Пасэм шъузыщэмэ шъаор адакIомэ, чылэгъунэм къыщыуцущтыгъэмэ, джы шъузыщэмэ ахэтэу макIо, унэм ехьэ, пшъашъэм и1ахьыл, иныбджэгъухэу къэзэрэугъоихэрэм ахэхьэ. Купым анахьыжъэу ахэтым зы гъусэ иIэу пшъашъэм янэ-ятэмэ адэжь ехьэшъ, ямурад щагъэгъуазэх, Iизын къаIехы:
- Зэблэгъэ зэфэмафэ тхьам шъузэфешI, шъуипшъашъэ тыкъылъыкIуагъ, Iизын къытэшъутымэ тежьэжьыщт, – араIо.
- Гъогумафэ тхьам шъурегъажь! – аIошъ къатIупщых.
Шъузыщэ купым IашIу-IушIу Iанэ къафаштэу мэхъу. Пшъашъэр хьазыр зыхъукIэ шъузыщэ купым къахащэшъ, «гъогумаф» аIозэ иIахьыл-благъэмэ къагъэкIуатэ.
Пшъэшъэ гъэтэджыпкIэм пасэм мэхьанэшхо и1агъ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, гъэтэджыпкIэ къылъамытэу бзылъфыгъэ ныбжьыкIэу дитхэм пшъашъэр шъузыщэмэ къаратыщтыгъэп. Пшъэшъэ гъэтэджыпкIэр шъаом иныбджэгъу къаритыщтыгъэ. Ар ашIомакIэу аIоти, сэмэркъэухэзэ «осэпкIэ орэд» пшъашъэм игъусэхэм къаIощтыгъэ:
Уи-уиу, типшъашъэ ыуасэр
Зы дышъэп, дышъитIоп, дышъитф!
Уи-уиу, типшъашъэ ишъуашэр
Зы чэмэп, чэмитIоп!
Чэмибгъумэ быгъур япшIэу – отэр!
ЗыфаIорэм фэдиз ахъщэ агъэтIылъти, пшъашъэр унэм къыращыщтыгъэ.
Джырэ лъэхъаными пшъэшъэ гъэтэджыпкIэ шъузыщэмэ къагъэтIылъы. Ар к1алэм ылъэныкъок1э е иныбджэгъухэм, е и1ахьылхэм къабгъодэк1ы.
Пшъашъэр ращы зыхъукIэ, къызэплъэкIыжьы хъущтэп, пчъэшъхьаIум теуцо хъущтэп аIо. Игъогу занкIэу, игъашIэ псынкIэ хъунэу тыраIозэ, Iахьылмэ пшъашъэр агъэкIуатэ.
Нысащэм ианахь хэбзэ хьалэмэтмэ ащыщ пшъашъэр тыщ унэм къыращэу гъогу къызытехьажьхэкIэ зэрэзекIощтыгъэхэр. Пасэм пшъашъэм иIахьылмэ быракъ плъыжь къылъырахыщтыгъэ, кушъхьэми шэкI плъыжь къытырахъощтыгъэ. Ар пшъашъэр ухъумагъэу, лъэпкъышIу къызэрэхэкIыгъэм итамыгъэщтыгъэ. А хабзэр зэрахэлъыгъэм ишыхьатэу Тыркуем ис адыгэхэм орэд горэм мырэущтэу къыщаIо:
Дэнэплъэу уикушъхьэхэр, одида,
КIэим щагъэбыби, одида.
Нысэр зэрыс кухъагъэм ыбгъуитIукIэ шыу шъхьагърытхэр готхэу шъузыщэхэр къэкIожьыщтыгъэх. Гъогу къызэрэтехьажьхэу шхончхэр агъаощтыгъэх. Гъогум зырагъэукIыхьэзэ нысэр къащэщтыгъэ.
- Мы къатщэрэр зыфэдэр зэтымыгъэлъэгъумэ хъунэп, - аIоти, гъогу ныкъом къэуцухэти, нысэм еплъхэуи къыхэкIыщтыгъэ.
Джырэ шъузыщэхэм ягъогуи агъэукIыхьэу хабзэ. Машинэхэр зэуж итхэу пщынэм еохэзэ, адыгэ быракъыр ашъхьагъ щыбыбатэу нысэр къащэ. Чылэм анахь щагъэлъэпIэрэ чIыпIэхэм къащэуцух, ащэджэгух, нэпэеплъ сурэтхэр атрахых.
Ятэ иунэ нысэр къызыращкIи, шъаом иунэ еблэгъэжьхэ зыхъукIи шъузыщэ орэдыр къыхадзэщтыгъэ. Шъузыщэ орэдыбэ адыгэ IорыIуатэм хэлъ. Ащыщ горэм мырэущтэу къыщеIо:
Орэ-да-о, дахэр къэтэща, о
Орэ-да-о, тыкъежьэжьыгъа, о
Орэ-да-о, сыхьатымафа,
Орэ-да-о, шъузэлъежъыуа,
Орэ-да-о, о ынитIури нагъуа,
Орэ-да-о, о ыжэгъури фыжьа,
Орэ-да-о, лъэкIэпIэ оса,
Орэ-да-о, бгъэшъо чэсэя,
Орэ-да-о, къырымы тхьаркъуа,
Орэ-да-о, тхьаркъо жэгъуфа,
Орэ-да-о, мэстэпэ рыда,
Орэ-да-о, дышъэфы ида.
Орэ-да-о, кIалэу къэзыщэрэр
Орэ-да-о, дышъэ блэрыпса,
Орэ-да-о, псэ емыблэжьа,
Орэ-да-о, онэгу пцIашхъуа,
Орэ-да-о, пцIашхъом дэфарза,
Орэ-да-о, зыфэдэм ялыя.
Орэ-да-о, нысэу къатщэрэр
Орэ-да-о, нэкIэпэ тIыргъоба,
Орэ-да-о, тыгъурыгъунэба,
Орэ-да-о, джэнэкIэ дышъэба,
Орэ-да-о, шыу дэхэшIыба.
Орэ-да-о, о тыкъэсыжьыгъэри.
Шъузыщэ орэдыр мэкъэгъэIущтыгъэ ыкIи тхьалъэIу хъохъущтыгъэ. Тыркуем щыпсэурэ адыгэмэ янысэщэ фэIо-фашIэ хэбзэ хьалэмэтхэр хэлъыгъэх: шъузыщэхэр пчъэIупэм зынэсыжьхэкIэ, пщым ыцIэкIэ лIакъом инахьыжъ шъузыщэмэ къапэгъокIыти, нысэ егъэпсыхыпкIэу ныщы е ахъчэ шIухьафтын къапигъохыщтыгъэ. Нысэещэх орэдыр а чIыпIэм къыщаIощтыгъэ.
Къетэщажьи, уаридада,
Къетэщажьи, уаридада,
Къызэретэщажьэуи пщышхом
Исэраихэри
Къегъэнэфи, уаридада,
Къегъэнэфи, уаридада,
- еIо орэдым.
Ащ фэдизымкIэ лIакъоу зыфащэрэр ыгъэгушIуагъэшъ, нысэщэ макъэм пщым иунэ къыгъэнэфыгъэу, хъярым къыгъэлыдыгъэу орэдым къыщеIо.
«Нысэегъэпсых», «нысэещэх» зыфиIорэ гущыIэхэр пасэм нысэр шыукIэ къызэращэщтыгъэм епхыгъэх.
Джаущтэу нысэр гъогукIэу зытехьагъэр, ищыIэныгъэ зэхъокIыныгъэу хэхъухьэхэрэр орэдхэмкIэ, хабзэхэмкIэ агъэкIэракIэщтыгъэ. Непэрэ нысащэхэми загъорэ шъузыщэ-нысэепчъ орэдхэр къыща1ох. Ахэмэ лъэшэу хъярыр къагъэдахэ.
Джыри къык1элъык1ощт
Хьакъунэ Эльз,
филологие ш1эныгъэхэмк1э кандидат