НЫСЭ ЛЭГЪУНЭМ КЪЕШIЭКIЫГЪЭ ХАБЗЭХЭР
Рубрика
Хабзэр - бзыпхъэ
Къызк1элъык1орэр..….номерым ит
НЫСЭ ЛЭГЪУНЭМ КЪЕШIЭКIЫГЪЭ ХАБЗЭХЭР
Лэгъунэм пасэм къыщегъэжьагъэу пшъэрылъитIу егъэцакIэ. АпэрэмкIэ, ар къэзэрэщэгъэ ныбжьыкIитIумэ яунэ хэхыгъ. ЯтIонэрэмкIэ, зикъэщэгъу-зидэкIогъумэ унэ шъхьафэу афагъэнафэрэми лэгъунэкIэ еджэх. Зэлэгъумэ яун, якIуапI зыфэпIощт мэхьанэр къек1ы.
КIалэм къещэфэ илэгъунэ ныбджэгъу тIысыпI. Ау уахътэр къэсмэ, нысэр къызэращэщт унэу ар зэрэщытыр къэпшIэнэу, хэшыкIыгъэу зэрагъэзафэ. Унагъом ис бзылъфыгъэ ныбжьыкIэхэр (кIалэм ышыпхъу, иныс) ащ изэIухын, игъэкIэрэкIэн фэсакъых, нысэ лэгъунэ зэрэхъущтым тегъэпсыхьагъэу щагъэты. КIалэм икъэщэгъу къызэрэсыгъэр гурагъаIоу, «уилэгъунэ хьазыр» аIомэ, раIокIэу къыхэкIы.
Нысэ лэгъунэхэм къагъэгъунэрэр нахьыб. Нысэр тхьэмэфэ заулэ е мэзэ заулэрэ лэгъунэм чIагъэсыщтыгъэ. Нысэр зэрагъашоIорэм ар ишыхьатыгъ.
Джырэ лъэхъаным нысэ унэм фэгъэзэгъэ уахътэр мэкIэ дэдэ хъугъэ – мэфитIу-щы, анахьыбэр – тхьэмафэ. Зы чэщ-зы мэфэ джэгукIэ икъащи икъищыжьи зэшIозгъэкIырэр нахьыб. Ар джырэ щыIакIэм къыздихьыгъэ зэхъокIыныгъэмэ ащыщ.
Пасэм нысэр зыхэхьэгъэ лIакъом пэблагъэ зыщыхъущтыгъэу, зэрыуцогъэ нысапIэм зызщыфигъасэщтыгъэр лэгъунэр ары.
Нысэр лэгъунэм есыфэ пчыхьэ джэгухэр Iахьылхэм фашIыщтыгъэ. Нэчыхьэтх джэгуи, дынхэу джэгуи лэгъунэр ары зыщырагъэкIокIыщтыгъэхэр. Пщыкъоштэлъэ, нысэгъэщх орэдхэр мыщ къыщаIощтыгъэх. Псэлъэ дахэкIэ, орэдкIэ, хъохъухэмкIэ, сэмэркъэухэмкIэ, къашъохэмкIэ гъэкIэрэкIагъэу, цIыф кIопIэ, хъяр зехьапIэу лэгъунэр щытыгъ. Нысэ къызфащэгъэ лIакъом анахьышIоу иIэр (игъомлапхъэкIи, имылъкукIи, ицIыфыгъэ зэхэтыкIэкIи, иблэгъэ зещакIэкIи) зэрихьылIэрэ Iофыгъуагъ лэгъунэр. Нахьыжъхэм нысэр алъэхамыщэзэ, ныбжьыкIэхэу лэгъунэм щызэблэкIхэрэм, теIэтыкIыгъэ хабзэхэу щызэрахьэхэрэм, къызэрыкIоу щымытэу, шIутеIо мэфэкI къапыкIыщтыгъэ.
Лэгъунэм къешIэкIыгъэ пстэури зэзыгъэзафэщтыгъэр нысэдисыр (нысэбгъусыр) арыгъэ. Зэлэгъу пшъашъэхэр, кIалэхэр къэзэрэугъойхэти, зэхэсхэр ашIыщтыгъэх. Джащ фэдэ уахътэхэм зэлэгъухэр зы купэу зэхэзыщэхэу, аныбжь, ягузэхашIэ, ядунэегурыIуакIэ епэсыгъэ орэдхэу лэгъунэ орэдкIэ заджэхэрэр къащаIощтыгъэх.
Ахэмэ анахь къахэщэу, тилъэхъан къынэсыжьыгъэмэ ащыщых нысэгъэщх орэдхэр. НахьыбэмкIэ ахэр сэмэркъэу орэдых. Пщы-гуащэхэр, пщыкъор, пщыпхъур а орэдымкIэ зэ аубых, зэ ащэтхъузэ агъашIох. Ары къэс нысэм зызэришIырэм еплъых. Нысэм иIахьылхэри а орэдым къыхахьэхэуи хъущтыгъэ.
Нысэунэ зиIэм хъэренэ ришIэу хэбзагъэ. А шэныр IэкIыбым щыIэ адыгэмэ джы къызнэсыгъэми ахэлъ. Нысэ лэгъунэм къекIолIэрэ кIэлэ-гъуалэхэр чэзыу-чэзыоу хъэренэ ешIэщтыгъэх, орэдхэр къаIощтыгъэх. Ащ фэдэ орэдхэм нысэунэ орэд, хъэренэ орэд, нысэгъэщх орэдкIэ яджэх.
Iэнэ мытхьакIэу,
ХьакIэ мыгъашхэхэр
А, уигуащи, уаридада.
Шъхьапхэтыку мыжьэу
Мэжьэ мыгъэIылъыхэр,
Нысэм ипщыпхъуи, уаридада.
0сэпсыутэу
Купыр изыутырэр
А, уипщыкъуи, оридада!
…………………………….
ОшIэ-дэмышIэу орэдыр къызэблахъути, пщыми гуащэми, пщыпхъуми ащытхъухэу орэд едзыгъохэр къаIощтыгъэх:
Цокъэлъэдэкъэфэу
Орыфэ дышъэ чъыгыр
А, уипщыпхъуа, оридада!
Зышъхьацыри кIакIоу,
ЗикIуакIэри дахэри
А, уипщыпхъуи, оридада!
Пщы-гуащэхэр, е пщыпхъур зыубырэ едзыгъор къаIо хъумэ, нысэр хъэренэм къашIуикIыжьынэу ежьэщтыгъэ. Ащ къикIыщтыгъэ «ыгу хэкIэу, бынэу зыхэхьагъэхэр зыубырэ орэдым едэIунэу фэмыеу». Ащ фэдэ гулъытэ нысэм зэриIэр ягуапэу агъэкъэбарщтыгъэ. Ау гу лъимытэу зыхэхьагъэхэр «къэзыубрэ» орэдым дэхьащхы хъумэ, къабыл ашIыщтыгъэп. Арышъ, нысэгъэщх, хъэренэ орэдхэр нысэр зэрагъэчэфыщтым телажьэщтыгъэми, ащ уплъэкIун пшъэрылъи зэрахьэщтыгъэ.
Бжъэдыгъухэм янысэ лэгъунэмэ джыри зы хабзэ арылъыгъэу къаIотэжьы: илъэс 10-15 нахьыбэ ымыныбжьэу нысэм пщыкъо нахьыкIэ иIэмэ, нысэм гу къызлъыригъэтэным пае «зигъэгусэти», джэхашъом зытыридзэу хъущтыгъэ.
Нысэм IэпэIэсагъэу хэлъыр
Къерэгъэлъагъу,
КъысфэIэпэIасэу
Сыкъерэштэжь,
Ыгу пыкIрэр къысерэт,
Ыгу пытэмэ сиIэтыщтэп, - ыIозэ орэд ащ къыхидзэщтыгъэ.
Нысэм Iэпэщысэу иIэхэр, чысэ, къамыщыпс, IэплъэкIжъый, сыхьатылъ, зырызэу къыригъэлъэгъути, ащыщ горэ къахихмэ, зэшIужьыгъэхэм фэдэу нысэм пщыкъор къыгъэтэджыжьщтыгъэ. А хабзэм пщыкъошталъэкIэ еджэх, орэдым пщыкъоштэлъэ орэд раIо.
Нысэ лэгъунэм щызэрахьэщтыгъэ Iофыгъохэм ащыщэу анахь мэхьанэшхо зиIагъэр пчыхьэ джэгухэр ары. ЧэзыукIэ ныбджэгъухэм, Iахьылхэм къагъэджэгущтыгъэ. Чылагъо къикIрэмэ ежь япщынао къыздащэу хэбзагъэ.
Нысаплъэ къакIорэмэ ныбжьыкIэу ахэтхэм нысэм лэкъумэ къыратэкъохэу хэбзагъэ. НахьыжъыIохэр нысэр къызыращыжькIэ лъэхахьэщтыгъэх.
Пасэм нысэр мазэ-мэзитIу лэгъунэм чIагъэсыщтыгъэти, ащ елъытыгъэу нысэм гъэшIуагъэу рахырэри нахьыбагъ.
Нысэ лэгъунэм къешIэкIыгъэ хабзэмэ ащыщыгъэх нысэ джанэ щалъэныр. Нэчыхьэтхыныр, осэхьыныр, щыгъын къэхьыжьыныр – ахэр ары благъэ зэфэхъугъэ лIэкъуитIум зэхэхьан-зэхэкIыныр зыщырагъэжьэщтыгъэр. Нысэр тещэм ращэлIагъэми, унэм занкIэу къащагъэми гуащэм шъуашэ фишIэу хэбзагъэ. Непи ар нысэщэ хабзэу къэнэжьы. Нысэ зэрэхъугъэм итамыгъэу ищыгъынхэр зэблырагъэхъух. Нысэ джанэм лъэкъопылъхьи, цIыкIу-шъокIухэри дышъэхэкIмэ ащыщ Iалъын, пшъэрылъ зыфэпIощтхэр игъусэхэу гуащэм лэгъунэм фычIарегъахьэ. Ащ ипэгъоекIэу нысэм дышъэу пылъмэ ащыщ пщыпхъу иIэмэ, нысэдисэу игъусэм шIухьафтынэу къыреты.
Лэгъунэм къешIэкIыгъэ хабзэхэри, хьагъо-шIагъоу щызэрахьэри, пасэми джырэ лъэхъанми, зытегъэпсыхьагъэхэр нысэр зыхэхьагъэхэм ахэзэгъэн, ахэгупсэфэныр ары. ГъэшIоныгъэм ахэр итамыгъэх. ЛIэкъуитIоу блэгъагъэкIэ зэрихьылIагъэхэр псэкIэ гукIэ зэпышIагъэ хъунхэм, унэгъуакIэм лъэпсэ пытэ ыгъотыным а хабзэхэр телэжьыхьэх.
Джыри къык1элъык1ощт
Хьакъунэ Эльз,
филологие ш1эныгъэхэмк1э кандидат