Хабзэр - бзыпхъэ
Рубрика
Хабзэр - бзыпхъэ
Хэта псэлъыхъор?
Непэ ныбжьыкIэхэр гурыт ыкIи апшъэрэ еджапIэхэм ащызэдеджэх. Шъхьадж ишэни ихабзи ашIэнэу амал яI. ГущыIэкIэ «уплъэкIун» зэнэкъокъу зэхэпщэнэу ищыкIэгъэжьэп. Ауми унагъо ышIэн, псэогъу къыхихын зыгу хэлъ кIалэр гъусэхэр иIэхэу пшъашъэм дэжь зэрэкIон фаер непи хабзэу къэнэжьы. БэшIагъэу зэнэIуасэхэми, къэзэрэщэнхэу Iуагъэ зэдашIыгъэми, Iаужыр зыщызэIахырэри пIалъэр зыщагъэнафэрэри пшъашъэм иун. Ар бгъуитIумкIи екIурэ шъуашэу адыгэ хабзэм елъытэ.
Псэлъыхъон 1офым бэ къеш1эк1ыгъэр. Пшъашъэрэ к1алэрэ нэ1уасэ зэрэзэфэхъухэрэм щегъэжьагъэу, сэлам зэрэзэрахырэм, ч1ып1эу, уахътэу зыщызэ1ук1эхэрэм, агу илъыр зэрэзэра1орэ ш1ык1эм, гущы1э гъэнэфагъэу зэра1охэрэм ащык1эк1ыжьэу хэбзэ гъэнэфагъэхэр апылъых.
«Псэлъыхъу» заIом адыгэхэр чыжьэу плъагъэх. Псэм лъыхъунэу, гукIэ, псэкIэ къахихрэр псэогъу фэхъунэу къырагъэкIыгъ. Гъогум тетэу псэлъыхъохэрэр сыдигъокIи адыгэмэ яджэгъуагъ. Псэогъу фаеу ежьэрэр екIолIэн ылъэкIынэу пшъэшъэунэ, пшъэшъэ лэгъунэ адыгэ унагъо пэпчъ иIагъ.
Псэлъыхъо къакIорэм, е куп зэхэтым хэгъырэй ягъусагъ. Ар пшъашъэм игъунэгъу, ичыл, е инэIуас. Купэу къихьагъэм щыщэу зыфэпсэлъыхъохэрэр пшъашъэм къышIэным пае, псэлъыхъо чIыпIэм, пчъэмкIэ нахь пэблагъэу кIалэр агъэтIысыщтыгъэ. Пшъашъэр зыдэщысыщтри гъэнэфэгъагъэ: ыпшъэкIэ, псэлъыхъо кIалэм ыпашъхь.
Псэлъыхъохэр щэсыфэхэ, пшъашъэм дитынэу пшъэшъэжъые Iэтэхъо, ышыпхъуми игъунэгъуми, унэм къырагъахьэщтыгъэ. ГущыIэныр къезгъажьэщтыгъэри, зезыщэщтыгъэри иныбджэгъу благъэу псэлъыхъом къыздищагъэр арыгъэ. Ащ шъэокъоткIэ еджэщтыгъэх. Ыужым ащ лIыкIо пшъэрылъхэр зэрихьанэу тефэщтыгъэ. Псэлъыхъом ычIыпIэкIэ купыр гущыIэщтыгъэ.
Псэлъыхъомэ пшъашъэм Iэуж Iахыщтыгъэ. Iэужыр хэбзэ гъэнэфагъэу дэкIон-къэщэн Iофым сыдигъуи хэлъыгъ. Пшъашъэмрэ кIалэмрэ гущыIэу зэфашIыгъэм Iэужыр шыхьат техъухьэщтыгъэ. Ащ къикIыщтыгъэр пшъашъэмрэ кIалэмрэ яIо зэу ягухэлъхэмкIэ зэрэзэзэгъыгъэхэр ары. Iэужэу атыщтыгъэх: пшъашъэмэ – цIыкIу-шъокIухэр, кIалэмэ – сыхьатыр, тыжьын бгырыпхыр. Ау зыгорэкIэ бгъуитIум яз кIэгъожьмэ, Iэужыр арагъэхьыжьын фитыгъ. ГущыIэ хэмытэу, рахьыжьэгъэ Iофыр зэрэмыхъущтыр ащкIэ арагъашIэщтыгъэ. Ащ тIум язи шъхьакIо хихыщтыгъэп, ыгъэцIыкIущтыгъэп. Яхабзэ зэтемыхьанэу тIумэ яз къыгурыIуагъэмэ, ащ нахьыбэрэ Iогъу-шIэгъу ышIэу, егъэзыгъэкIэ къыригъэуцолIэнэу фежьэщтыгъэп. Iэужыр нахьыбэмкIэ лIыкIомэ арагъэхьыжьыщтыгъэ. Непэ Iэужым ащ фэдэ мэхьанэ иIэжьэп. Ар ныбжьыкIэмэ азыфагу илъ дэхагъэм итамыгъэу къэнагъ.
ЧIэгъ-чIэлъ псэлъыхъуакIэу, гущыIэ гъэкIэрэкIагъэу пшъэшъэунэм илъыгъэр ары анахь хэбзэ гъэшIэгъонэу, анахь хэбзэ зэгъэпэшыгъэу дэкIон-къэщэн Iофым хэлъыгъэр. Iофэу зыгъэгумэкIыхэрэм ышъхьэ къырамыхыпэу гущыIэр сэмэркъэукIэ къыращажьэщтыгъэ. Ыужым пIэлъэ IофкIэ теубытагъэ хэлъэу зэдэгущыIэнхэ хъумэ, «сэмэркъэур шъыпкъэм илIыкIу» аIон алъэкIыщтыгъэ. Ау зыгорэкIэ пшъашъэмрэ кIалэмрэ агу зэмыIугъэмэ, «дахэу тысэмэркъэугъ» аIонышъ, зыми ыгу хэмыкIэу зэбгырыкIыжьынхэ фитыгъэх. Джащ фэдэу хъорыбзэ гущыIэу, чIэгъ-чIэлъ псэлъыхъуакIэу пшъашъэмрэ кIалэмрэ азфагу илъыгъэм гузэгъабгъэ къыхэмыкIынэу бгъуитIуми хабзэм фитныгъэ аритыщтыгъэ. Щысэ заулэ къэтхьын.
ГущыIапэр псэлъыхъо кIалэм къырещажьэ:
Дунаир къэзыгъэнэфырэр зы маз.
Гур зыгъэразэрар зы тхыд,
Тхыдэ джэуап къысэт, пшъашъ. – еIо.
Пшъашъэми зиушъэфырэп, къыпедзэжьы:
Джэуап тхьэ къыует,
Жъуагъор зырыз,
Мазэм изакъу.
ЧIым чъыг закъо ит,
Чъыг закъоу итым
Къутэмишъэ къыгокIэ,
Ащ ишъэрышъэ гочъыжьы,
Джэуапыр зытрэр сэрэп.
«Джэуапыр зыфэдэщтыр о пIэмычIэ илъ», къырегъэкIы пшъашъэм. «ЩыIэныгъэр лъэныкъуабэу зэхэлъ. Сыгу уримыхьмэ, чъыгым пкIашъэу гочъыжьрэм уфэдэшъ, ащ сэ сыфитэп», – джары чIэгъэ-чIэлъ гущыIэм имэхьанэр.
КIалэр егупшысэ: «Хьисап къин фэзгъэуцумэ, хэкIыжьыпIэ къыгъотын шIуа мы пшъашъэм?» - еIошъ, къырегъажьэ:
- А, дахэ, сэе шIын къыпфэсхьыгъ:
Лэныстэ кIабдзэу умыбзы,
IэкIэ уеIэу умыды,
Iуданэ хэмыщ,
Саер къысфэшI.
Джащ фэдэ ч1эгъ-ч1элъ гущы1эхэр пшъэшъэунэм щызек1ощтыгъэх. Гупшысэм илIыкIор гущыI, зиакъыл чаным ижабзи чан, цыхьэ фэпшIын плъэкIыщт. Псэогъоу къахэпхыщтым ащ фэдиз шIуагъэ пылъмэ, хэт «IыI» ыIон. Бзылъфыгъэм иакъыл зынэсэу, игулъытэ къыгъэгъунэрэм фэдиз унагъом лъапсэу ышIыщтри. Джары пшъашъэм гущыIэкIэ зыфенэкъокъущтыгъэхэр.
Джыри къык1элъык1ощт
Унэрэкъо Рай,
Филологие ш1эныгъэхэмк1э доктор, профессор